Tefillín

Frå Esnoga.no
Plansje over portugisarjødiske tefillín. (Bernard Picart)

Tefillín (hebr. תְּפִלִּין [təfillīn]), òg kalla bønereimer på norsk, er namnet på to småe lêrboksar som inneheld blant anna bøna Sjemàʕ Jisraél og som blir bundne med lêrreimer i panna og på den eine overarmen under morgonbøna på vanlege kvardagar av tradisjonelle rabbinske jødar — enten berre av menn (vanlegast i ortodoks jødedom) eller òg av kvinner (vanleg i masorti jødedom og til dels òg i feministisk-ortodoks jødedom). Tefillín er lite utbreidd i rekonstruksjonistisk jødedom og dei ulike variantane av reformjødedom.

Typar og geografiske variantar

Geografi

Tefillín finst i ulike geografiske variantar ― sefardisk/yemenittisk, Ari z"l (ḥasidisk) og asjkenazisk. Den viktigaste ulikheita er korleis keláfen (pergamentet) er skriven, men det er òg andre ulikheiter. Den portugisarjødiske tradisjonen i Nordvest-Europa er å bruke sefardiske tefillín. Typiske særtrekk for sefardiske tefillín er: Bokstaven sjin (ש) på sidene av bàyit (huset, boksen) av tefillín sjel rosj; (tefillín for hovudet) har flat botn; ei kort, ekstra lêrreim heng frå bàyit på tefillín sjel yád (tefillín for handa) og symboliserer bokstaven jod. I nyare tid blir sefardiske tefillín sjel rosj oftast levert med ein dálet-forma (d) knute i nakken ― i motsetning til den kvadratiske knuten (den eigentlege dalet-knuten) som er den eldre tradisjonen som ein del sefardím enno brukar, og som enno er vanlegare blant asjkenazím.

Teologi

I tillegg til geografiske ulikheiter finst det òg teologiske ulikheiter: Det finst to syn på kva rekkjefølgje dei fire bibelsitata skal skrivast i ― Rasji sitt syn og rabbénu Tam sitt syn. Dei fleste brukar berre Rasji-tefillín i dag, men i somme jødiske grupper er det vanleg at dei mest observante brukar både Rasji-tefillín og rabbénu Tam-tefillín ― enten for ulike deler av morgongudstenesta eller samtidig.

Kvalitet

Tefillín blir laga i ulike standardkvalitetar. Den billigaste kvaliteten er pesjutím (enkle). Pesjutím mehudarím (betre enkle), dakkót (tynne) og gassót (tjukke) er betre kvalitetar og er definitivt å anbefala i staden for pesjutím.

Bruksmåte

Den tydelegaste kulturelle ulikheita i bruksmåten er korleis ein vitt lêrreima for tefillín sjel yad kring handa. Det finst fire hovudmåtar å gjera det på ― dálet på handbaken (hovudsakleg sefardisk), sjin på handbaken som variant av dalet (italiensk), alef på handbaken (trad. portugisarjødisk); og stor sjin på handbaken (hovudsakleg asjkenazisk).

Kva tid bruker vi tefillín?

Tefillín blir brukt under deler av sjaḥarít (morgongudstjenesta) på vanlege vekedagar, og dessutan under minḥá (ettermiddagsgudstenesta) på fastedagar (utom kippúr).

Under los medianos (ḥol hammoʕéd, dei mellomliggjande halvheilagdagane under pesaḥ og sukkót) er det ulike skikkar:

Vi bruker ikkje tefillín på sjabbát og fulle heilagdagar (rosj hasjaná, kippúr, sjabuʕót; dei første og siste dagane av pesaḥ og sukkót). Vi bruker heller ikkje tefillín under morgongudstjenesta på tisjʕá beáb og andre fastedagar.

Vi bruker ikkje tefillín når vi et eller søv; når vi er på badet eller har uroleg mage; eller når vi er distrahert av ureine tankar.

Kven brukar tefillín?

Menn

Alle halakhiske kjelder er einige om at alle frie jødiske menn og gutar over 13 år er pålagt bodet om å legge tefillín og at dei skal seie berakháen når dei legg dei på.

Kvinner

Eit mindretalssyn er at kvinner og jenter over 12 år er pålagt bodet om å legge tefillín. Fleirtalssynet er at bodet om tefillín er tidsbunde, og at det derfor ikkje er obligatorisk for kvinner ― men merk at dei fleste sefardiske og vest-asjkenaziske risjoním, såvel som ein del sefardiske aḥaroním, er einige om at kvinner har rett til å legge tefillín:

Korleis legg vi tefillín?

Sefardisk minhág er å seie berre éin berakhá når ein legg tefillín. Somme har som minhág å sitta når dei legg tefillín (Marokko, Syria), somme har som minhág å sitta først og å reise seg opp for berakháen (osmanske sefardím), og somme har skikken å stå heile tida (portugisarjødar, asjkenazím). Tefillín sjel yad skal leggast på venstrearma om ein er høgrehendt, og på høgrearma om ein er venstrehendt.

1: Sitt (Marokko, Syria, osmansk-sefardisk) eller stå (portugisarjødisk, asjkenazisk) etter din minhág.

2: Om du har langerma skjorte på, trekk opp ermet på den arma du legg tefillín på.

3: Tre lykkja av tefillín sjel yad på arma di. Bàyit (huset) skal liggja på lag midt på overarma, men ikkje nærmare handbogen enn to fingerbreidder. Bàyit skal snu litt innover mot hjarta. (Osmanske sefardím reiser seg opp her.)

4. Sei berakháen for tefillín:

בָּרוּךְ אַתָּה יי. אֱלֹהֵֽינוּ מֶֽלֶךְ הָֽעוֹלָם. אֲשֶׁר קִדְּשָֽׁנוּ בְּמִצְוֹתָיו. וְצִוָּֽנוּ לְחָנִיֽחַ תְּפִלִּין׃

Signa er Du, Adonái,
vår Elohím, herskar over universet,
som helga oss med boda Sine
og baud oss
å legge tefillín. 		Barúkh attá Adonái,
Elohénu mélekh háʕolám,
asjer kiddesjánu bemiṣvotáv
veṣivvánu
leḥaníaḥ tefillín.

5. Stram straks lêrreima nok til at bàyit held seg stabilt på plass. Tak enden av lêrreima for tefillín sjel yad og vikl ho sju gonger kring underarma (alle sefardím legg reima frå kroppen på øversida og mot kroppen på undersida; asjkenazím gjer det omvendt). Hald så resten av reima med same handa som ho er vikla kring.

6. Utan å snakke eller late deg forstyrre av noko, gå så over til tefillín sjel rosj: Plassér framkanten av bàyit øvst på panna og sentrert midt mellom augo. Lêrreimene skal liggja langs tinningen og over øra og møtast i knuten der hovudet møter nakken.

7. Stram knuten i nakken. (Asjkenazím seier Barúkh ... ʕal miṣvàt tefillín her: sefardím gjer det berre om dei vart forstyrra.) Lat lêrreimene liggja over kvarsi skulder slik at endane ligg nedetter bringa.

8. Legg ferdig reima for sjel yad. Skikken her varierer for ulike grupper. Vanleg sefardisk minhág er å legge reima slik at bokstaven dálet kjem fram på handbaken, og dei tre viklingane kring langfingeren symboliserer bokstaven sjin. I lag med den ekstra reima frå bàyit, som symboliserer yod, får ein, frå langfingeren via handbaken til overarma, dei tre bokstavane sjin–dálet–yod, som står for gudsnamnet Sjaddày. Ein del portugisarjødar legg reima slik at dei får ein alef på handbaken. Italienske jødar og visse sefardiske familiar har andre skikkar, sjå bildegalleriet under. (Asjkenazím, inkludert ḥasidím, legg reima slik at dei får ein sjin på handbaken.)

Sjel yad — variantar

  • Sefardisk dalet — vanlegaste sefardiske variant.
    Olve Utne (2023)
  • Sefardisk dalet, versjon 2.
    Olve Utne (2023)
  • Sefardisk dalet, versjon 3 — Bulgaria.
    Olve Utne (2023)
  • Portugisarjødisk alef.
    Olve Utne (2023)
  • Portugisarjødisk alef.
    Olve Utne (2023)
  • Portugisarjødisk alef, versjon 2.
    Olve Utne (2023)
  • De Sola-Pool.
    Olve Utne (2023)
  • Rodrigues-Pereira.
    Olve Utne (2023)
  • Ein annan sefardisk variant.
    Olve Utne (2023)

Temaním

  • Yemenittisk minhág.
    Olve Utne (2023)
  • Yemenittisk minhág (habbani).
    Olve Utne (2023)

Benè Roma

Asjkenazím

Ḥasidím legg reima kring underarma ut frå kroppen på same måte som sefardím, men avsluttar med mønster på handflata på eigne måtar:

  • Chabad.
    Olve Utne (2023)
  • Breslov.
    Olve Utne (2023)
  • Satmar.
    Olve Utne (2023)

Mitnaggedím (ikkje-ḥasidiske asjkenazím) legg reima kring underarma inn mot kroppen; mønsteret på handflata er sjin-basert:

Lenkjer

Tefillin Barbie - ein leike med sterk symbolikk frå feministisk-ortodoks jødedom


Jødiske symbol

ner tamíd (Evig lys) · Hekhál (Arón kódesj, Toráskåp) · Torá (Mosebøkene) · vestido (mengíl, mantel) · rimmoním · puntero (jad) · tebá (bimá, almemmár) · tallét (taled, tallit, bønesjal) · tefillín (bønereimer) · kippá (kalott) · mezuzá (dørkarm) ·

Henta frå «https://esnoga.no/w/index.php?title=Tefillín&oldid=14815»